Czy kredytobiorcy PLN to nowi frankowicze?

Już niemal każdy ma świadomość tego, że kredytobiorcy CHF zaczęli masowo występować z pozwami przeciwko bankom, podnosząc, że ich umowy są nieważne. Aktualne orzecznictwo stoi po stronie konsumentów i w zdecydowanej większości przypadków postępowania sądowe kończą się uznaniem umowy kredytu frankowego za wadliwą oraz rozstrzygnięciem o zwrocie kwot nadpłaconych przez frankowiczów. Mało kto zdaje sobie jednak sprawę, że na podobnej zasadzie przeciwko instytucjom kredytowym mogą wystąpić również posiadacze kredytów złotowych.

Nie tylko WIBOR

Od pewnego czasu kredytobiorcy PLN podnoszą, że w toku ubiegania się przez nich o kredyt nie przekazywano im żadnych informacji na temat stawki WIBOR poza „suchymi zapisami w umowie”. Zazwyczaj kredytobiorcy nie mieli nawet świadomości, że WIBOR oznacza wysokość oprocentowania na rynku międzybankowym, na jaką banki umawiają się, aby udzielać sobie wzajemnie pożyczek.

Klientom nie wyjaśniano, kto tworzy wskaźnik WIBOR, na czym polega fixing, a także jak ten wskaźnik jest ustalany. W orzecznictwie coraz częściej podkreśla się, że wskaźnik WIBOR był ustalany i publikowany bez jakiegokolwiek nadzoru. To wszystko może z kolei doprowadzić do usunięcia WIBORu z umowy, a nawet jej całkowitego unieważnienia. Niemniej, brak przejrzystości wskaźnika WIBOR nie jest jedynym argumentem, jaki kredytobiorca PLN powinien podnieść wobec banku.

Umowa oparta na zmiennym oprocentowaniu może być wadliwa

Jeśli bank przedstawił Ci kredyt złotówkowy ze zmiennym oprocentowaniem opartym o stawkę WIBOR 3M/6M jako najkorzystniejszy w jego ofercie, to nie jesteś jedyny. Była to bardzo popularna praktyka. Jednocześnie instytucje kredytowe zazwyczaj zupełnie pomijały omówienie, w jaki sposób działa klauzula zmiennego oprocentowania opartego o stawkę referencyjną WIBOR, w tym wpływ tej klauzuli na wysokość zobowiązania kredytobiorcy.

Banki na ogół nie informowały o asymetrycznym rozkładzie ryzyka wzrostu stopy procentowej pomiędzy stronami umowy kredytu. Często nie przedstawiały także historii zmian stawki WIBOR 3M/6M w zestawieniu z symulacjami opartymi o historyczne poziomy tej stawki, które unaoczniłyby klientom wpływ zwiększonej wartości stawki referencyjnej na wysokość raty kapitałowo- odsetkowej. Banki nie wyjaśniały także konsumentom, czym w ogóle jest stawka WIBOR 3M/6M, a także jakie czynniki wpływają na jej wysokość oraz sposób kształtowania.

Umowy kredytu PLN bardzo często nie określały szczegółowego sposobu ustalania oprocentowania kredytu. Z tego względu klienci byli zdani na arbitralne decyzje banku w tej kwestii. Ogólnikowo sformułowana klauzula zmiennego oprocentowania daje bankowi pełną swobodę decydowania, czy zmienić oprocentowanie, w jakim zakresie i w jakim kierunku. Nierzadko brakuje w nich określenia ram czasowych, w jakich bank jest zobowiązany dokonać zmiany, jeśli parametry finansowe ulegną zmianie. Sporne postanowienia nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, w jakim stopniu zmiana parametrów miałyby wpływać na zmianę oprocentowania.

Z tego względu – na bazie informacji przekazanych przez Bank – kredytobiorcy nie byli w stanie oszacować skali i prawdopodobieństwa obciążającego ich ryzyka ani potencjalnego całkowitego kosztu kredytu (w tym potencjalnej wysokości miesięcznej raty) w razie zmiany stawki WIBOR 3M/6M.

Postanowienia dotyczące oprocentowania mogą być abuzywne

Niemalże w każdym przypadku umowy podpisywane przez konsumentów stanowią wzór ogólnie stosowany przez Bank. Ponadto kredytobiorcy nie mają żadnego wpływu na ich ostateczny kształt. Konsumentom przedstawia się gotowy tekst umowy (tzw. umowa standardowa), który może zostać w całości zaakceptowany przez podpis, albo w całości odrzucony, co staje się równoznaczne z odmową udzielenia kredytu. Kredyty ze zmienną stopą procentową opartą o stawkę WIBOR były bardzo często de facto narzucane klientom, ponieważ do pewnego momentu (ok. 2021 r.) banki w Polsce nie oferowały kredytów ze stałą stopą procentową.

W wielu przypadkach klauzula zmiennego oprocentowania jest sformułowana niejednoznacznie, co pozostawia bankowi niemal pełną dowolność w tym zakresie. Działanie takie, tj. wprowadzenie do umowy nieuzasadnionej nierównowagi praw i obowiązków na niekorzyść kredytobiorcy, należy uznać za sprzeczne z zasadami dobrej wiary i naruszające interesy konsumentów.

W rezultacie zostają spełnione wszystkie przesłanki pozwalające uznać klauzulę zmiennego oprocentowania za postanowienie niedozwolone.

Co dalej?

Uznanie klauzuli zmiennego oprocentowania za abuzywną otwiera drogę do rozstrzygnięcia, na którym kredytobiorcom najbardziej zależy, tj. do całkowitego unieważnienia umowy kredytu. Wyeliminowanie abuzywnych postanowień umownych stwarza konieczność dokonania oceny, czy w pozostałym zakresie umowa może dalej obowiązywać. W orzecznictwie już niemal jednolicie wskazuje się, że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków odnoszących się do podstawowych obowiązków kredytobiorcy (spłaty rat kapitałowo-odsetkowych), umowy nie da się dalej wykonywać. To z kolei przemawia za uznaniem jej za nieważną w całości i zasądzeniem od banku na rzecz kredytobiorcy wszystkich nadpłaconych kwot.

Sprzeczność z art. 69 Prawa bankowego

Należy zwrócić uwagę, że określenie wysokości oprocentowania kredytu stanowi niezbędną cechę umowy kredytu. Warunki zmiany stopy oprocentowania powinny być precyzyjnie podane w umowie i podlegają weryfikacji przez sąd. Nie da się osiągnąć celu i funkcji kredytu opartego na zmiennej stopie procentowej, jeśli jest ona sformułowana na tyle ogólnikowo, że konsument nie jest w stanie określić, jak będzie funkcjonował mechanizm zmiennego oprocentowania i do jakiej wysokości ponosi on ryzyko takich zmian. Niedostatki w tym zakresie powodują, że umowy należy potraktować jako nieważną (nieistniejącą), ponieważ w praktyce nie da się jej wykonać.

Podsumowanie

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego klauzula zmiennego oprocentowania nie może mieć charakteru blankietowego (ogólnikowego), lecz powinna dokładnie wskazywać czynniki usprawiedliwiające zmianę oprocentowania oraz relację między zmianą tych czynników, a rozmiarem zmiany stopy oprocentowania kredytu. Konieczne jest także precyzyjne określenie wpływu zmiany wskazanych okoliczności na zmianę stopy procentowej, a więc kierunek, skalę ‎i proporcję tych zmian. Jeśli takich informacji brakuje, postanowienia umowy mogą się okazać abuzywne lub też niespełniające warunków ustawy – Prawo bankowe w zakresie minimalnej treści umowy kredytu. To z kolei może doprowadzić do unieważnienia całej umowy i zwrotu na rzecz kredytobiorcy wszystkich nadpłaconych kwot.