Zachowek należny osobie bliskiej pominiętej w testamencie

Zdarza się, że spadkodawca pozostawia po sobie testament, w którym cały swój majątek przepisuje osobie niespokrewnionej lub dzieli spadek pomiędzy kilku członków rodziny, pomijając pozostałych bliskich. W takich przypadkach najbliższym osobom zmarłego, które nie zostały powołane do spadku, przysługuje zachowek – wyrażona kwotowo ułamkowa część udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (tj. gdyby nie było testamentu). Poza opisanymi sytuacjami, może wystąpić także taka, gdy uprawniony nie uzyskał całego należnego mu spadku, a jedynie część – wówczas przysługuje mu roszczenie o jego uzupełnienie poprzez zapłatę sumy pieniężnej stanowiącej różnicę między tym, co otrzymał, a przysługującym mu faktycznie zachowkiem.

Funkcją roszczenia o zachowek jest zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy. Ma ono zapobiec ich pokrzywdzeniu wskutek nie zawsze przemyślanego rozdysponowania majątkiem przez spadkodawcę. Ustawodawca ogranicza krąg osób uprawnionych do zachowku do najbliższych członków rodziny zmarłego, chroniąc w ten sposób szczególnie bliskie więzi rodzinne pomiędzy spadkodawcą a uprawnionymi.

Z roszczeniem o zachowek mogą bowiem wystąpić:

– zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki),

– małżonek spadkodawcy,

– rodzice spadkodawcy.

Inni członkowie rodziny, jak np. rodzeństwo czy dziadkowie nie są uprawnieni do zachowku. Uprawnienie wyliczonych powyżej osób zależy natomiast od tego, czy byłyby one powołane do spadku z ustawy. Jest to bezwzględny warunek, który musi być spełniony, aby ubiegać się o należny zachowek. I tak np. rodzice spadkodawcy będą uprawnieni do zachowku jedynie wtedy, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy. Uprawnienie to nie będzie też przysługiwało małżonkowi rozwiedzionemu czy pozostającemu w orzeczonej wyrokiem sądu separacji. Pozbawione prawa do zachowku są także:

– osoby sądownie uznane za niegodne dziedziczenia,

– osoby, które spadek odrzuciły,

– osoby, które zrzekły się dziedziczenia w umowie ze spadkodawcą,

– osoby wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie.

Należy jednak wskazać, że w sytuacji, gdy zstępny spadkodawcy został pozbawiony prawa do zachowku na podstawie wymienionych okoliczności, uprawnienie do zachowku będzie co do zasady przysługiwało jego zstępnym. Nie powinni oni bowiem ponosić negatywnych konsekwencji działań swoich bliskich, które pozbawiałyby ich zagwarantowanych w ustawie praw. Przykładowo, Jan Iksiński został wydziedziczony w testamencie przez swojego ojca Andrzeja Iksińskiego. Z tego powodu nie należy mu się zachowek, o który – jako osoba niepowołana do spadku – mógłby się starać, gdyby nie wskazana okoliczność. W takim przypadku zachowku po zmarłym dziadku może domagać się jednak syn Jana Iksińskiego – Piotr Iksiński.

Roszczenie o zachowek należy kierować przeciwko spadkobiercom zmarłego. Jeżeli uprawniony nie może uzyskać od spadkobiercy zaspokojenia swego roszczenia, zobowiązana do zapłaty zachowku w dalszej kolejności jest osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Dopiero w ostatniej kolejności z roszczeniem z tego tytułu można wystąpić przeciwko osobom, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę.

Na wysokość zachowku wpływ ma wartość udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu z tego tytułu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Ustawodawca określił tę wartość w postaci ułamka, uzależniając jego wielkość od wieku i zdolności do pracy uprawnionego. I tak, jeżeli uprawniony jest małoletni lub jeżeli w stosunku do uprawnionego lekarz orzecznik ZUS orzekł trwałą niezdolność do pracy, zachowek wynosi 2/3 tego, co otrzymałby on, gdyby dziedziczył z ustawy. Co do pozostałych uprawnionych wysokość zachowku stanowi 1/2 udziału spadkowego. Obliczając zachowek należy zatem w pierwszej kolejności ustalić udział spadkowy, o którym mowa. Przy jego określeniu brani pod uwagę są wszyscy spadkobiercy ustawowi, także ci, którzy zostali uznani za niegodnych oraz ci, którzy spadek odrzucili – pomimo tego, że zostali oni wyłączeni z kręgu osób, którym zachowek przysługuje. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Dla ustalenia wysokości zachowku niezbędne jest określenie wartości całego majątku spadkodawcy, od którego zachowek ma być wyliczony. W tym celu od wartości wszystkich praw należących do spadku odejmuje się wartość długów zmarłego. Podstawy obliczenia przysługującego uprawnionemu zachowku nie stanowi jednak tylko to, co zmarły pozostawił po sobie w chwili śmierci, bowiem do sumy uzyskanej na podstawie powyższego działania dolicza się darowizny (zarówno te poczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, jak też innych osób) oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, pomija się natomiast zapisy zwykłe i polecenia. W oparciu o tak ustalony spadek określa się wysokość należnego uprawnionemu zachowku. Dokonuje się tego poprzez pomnożenie uzyskanej wartości spadku przez wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku. Wynik przeprowadzonego działania wyraża wysokość należnego zachowku.

Istotnym dla uprawnionego jest także to, że roszczenie z tytułu zachowku ulega przedawnieniu z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Z tym samym terminem, ale liczonym od innej daty – od daty otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) – przedawnia się roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego  lub darowizny. Warto zatem w możliwie szybkim czasie zdecydować się na złożenie pozwu o zachowek tak, aby nie narazić się na zarzut przedawnienia, którym osoba, przeciwko której kieruje się pozew, może skutecznie uchylić się od spełnienia roszczenia.